Н.М. ПРЖЕВАЛЬСКИЙНИ КОКПАЗЫ-БИЛЕ

Россияның географтыг ниитилелиниң акшаландырыышкыны-биле «Н.М. Пржевальскийниң кокпазы-биле» деп аттыг экспедиция Барыын Моолдуң девискээринге 10 хонук дургузунда ажылдаан. Экспедицияның ажылчын бөлүүнге РЭА СС-ниң Оренбург хоорайда Хову шинчилелдер институдунуң директору Чибилёв Александр Александрович (удуртукчузу), Москваның күрүне университединиң Зоология музейиниң эртем талазы-биле секретары, биология эртемнериниң кандидады Спасская Наталья Николаевна, ТГШИ-ниң чолаачызы Далай-оол Леонид Мөнгүн-оолович база бо чүүлдүң автору бактаап кирген. Экспедицияның киржикчилери 2011 чылдың сентябрь айның 12-де Кызыл хоорайдан кожа-хелбээ Моол чуртун углай үнүптүвүс. Ажылывыстың кол сорулгазы – 1879 чылда Н.М. Пржевальскийниң экспедиция үезинде Моол чуртун тавартыр эрткен оруун катап изээри, Пржевальскийниң аъттарын Оренбург девискээринге салып азыраар дугайында төлевилелге хамаарышкан ажылдың баштайгы базымнарын кылыры, Моолдуң девискээринде турар Пржевальскийниң аъттарының турар чериниң, одар-белчиириниң дугайында таныжып, ук девискээрлерниң географтыг туружун, онзагайын өөренип көрбүшаан, моол таланың арга-дуржулгазын өөренири болган.

Амгы үеде Моолдуң мурнуу-барыын девискээри болур Ховд, Говь-Алтай, Завхан аймактарның девискээрлеринде черлик аъттар чурттап турар. Моолдар ол аъттарны «Тахь» деп адаар. Төп Азияның девискээринде чурттап турар черлик аъттарның бир хевирин эртемде «Лошадь Пржевальского» (лат. Equus ferus przewalskii) деп адап турар. Бо хүнде «Пржевальскийниң аъттары» деп термин делегейде билдингир апарган.

Орустуң аян-чорукчузу Николай Михайлович Пржевальский 1879-1880 чылдарда Төп Азияның девискээринге аян-чорук кылып чорааш, Моолдуң девискээринде черлик аъттар чурттап турар медээни дыңнап турган болгаш ооң дугайында 1875 чылда-ла бодунуң ажылдарынга бижип турган. 1878 чылда Зайсан харыыл черинге даргалап турган А.К.Тихоновтан белек кылдыр ол аъттың кежин болгаш бажының сөөгүн белекке алган. Н.М. Пржевальский 1879 чылда чоруткан экспедиция үезинде Моолдуң девискээрин эртип бар чорааш, орук ара ол аъттарны көрген болгаш мырыңай аңнаарын оралдажып турганын бодунуң ажылында демдеглээн.

Эртемденнер дыка үр үениң дургузунда ол черлик аъттарны амгы азырал аъттың өгбелери деп санап турган. Пржевальскийниң аъттарының мага-бодунда 66 хромосомнуг болза, азырал аъттар 64 хромосомнуг болурун эртемденнер тодараткан. Азырал аътка деңнээрге, ол аъттарның чели узун кылдыр өспес, чолдак, үргүлчү туруп алган чоруур, бажы улуг, мага-бодунуң дүгү узун, сырый болгаш шала дыдыраш, чүзүнү чаңгыс аай кула, шавы кезээ акшыл-куу, думчуунуң бажы ак, ооргазының кырында узун дургаар кара шыйыглыг, кудуруунуң дөзүнде дүгү сыык, ужу элээн сырый, харын-даа кудуруунуң хевири элчигенге чоокшулашкак болуп турары-биле азырал аъттарга шуут хамаарышпас деп чүүлдү бадыткаан.

Тыва кижи «Чүс катап дыннаарының орнунга, чаңгыс катап көргени дээре» деп чугаалаар болгай. Шак-ла ындыг солун аъттарны карак-биле көрүп, таныжар сорулганы салган экспедицияның бөлүү Улангом хоорайны тавартыр Ховд аймакче оруувусту уламчылапкан бис.

Моолдуң ховузу-биле чоруурда чер оруктары айыылдыг деп чүүлдү ол оруктарга чораан улус дыка эки билир. Карак четпес ховуларын одурту хөй-хөй адыр оруктар аай-дедир шуужуп чорупкан болгулаар. Орук частынар-ла болза, оран дүвүнче алгаш чоруп бээр. Ол угже дөртелээ бир-ле дугаар бар чоруурувус ол. Экспедицияның эң-не эки талазы – амгы шагның дериг-херекселдери-биле долузу-биле хандыртынганы болур. Ында Моол чуртунуң чер-чуруунуң кандыг-даа хевири, карак чедер хире черни адыш иштинге чыыра соп эккээр фото-видео аппаратуралар, оруктуң ук-шиин, далай деңнелинден кайы-хире бедикте чоруурувусту, агаарның өл-шыгын, даштын каш градус турарын айтыр херекселдер дээш кандыызы-даа бар. Эң-не кол херекселивис спутник-биле дорт харылзаалыг GPS. Ону компьютерге кожуп алгаш, Моолдуң девискээринге чоруурга, орук чанында чыдар даштар безин көстүп турар дээр болза хөөредиг болбас боор. Ол херекселдиң дузазы-биле орук өршээлдиг болган. 

Сентябрь 13-те Моолдуң барыын девискээрлериниң кол өзек баганазы деп адаар Ховд хоорайга келдивис. Ховд аймактың университединге четкеш, даштыкы харылзаалар талазы-биле даргазынга ужуражыр дээн сорулгавыс боттанмайн барган. Дарга ажыл аайы-биле сургакчылаашкында болду. Университетке душ болуп биология факультединиң деканы Ч.Лхагвасүрэн-биле ужуражы бергеш, экспедициявыстың ажылының дугайында таныштырдывыс. Ч.Лхагвасүрэн башкы бисти ол дораан Ховд хоорайда турар Делегей чергелиг бойдус камгалал чериниң (WWF) ажылдакчылары-биле ужураштырып, Пржевальскийниң аъттары турар Тахийн-Тал деп черже чоруур орукту ылаптап берди. Ол-ла хүн улаштыр оруувус уламчылап шимчеп үнүптүвүс.    

Экспедицияның кежигүнү Н.Н. Спасскаяның эртем ажылының кол угланыышкыны аъттар өөренип турар. Орук ара Пржевальскийниң болгаш өске-даа аъттар дугайында солун тайылбырны берип, бисти «угаан киирип» чорду. Черлик аъттарны Европа чурттарында зоопарктарда, тускай камгалалдыг черлерде азырап турар. Пржевальский уксаалыг аъттарын Праганың зоопарыгында азырап турар болду. ССРЭ үезинде эң-не хөй санныг аъттарны Украинага өстүрүп турган. 1990 чылдарның эгезине каш санныг аъттарны шенелде кылдыр Чернобыльдың АЭС-ның оспаксыраан девискээринге киирип шенеп турган. Амгы үеде шенелде аъттар үш кодан кылдыр өзүп көвүдээн болгаш шынап-ла черликший берген. Прага зоопарыгың ээзи Ф.Э. Фальц-Фейнниң эгелекчи саналы-биле, 1992 чылда Пржевальскийниң аъттарын кижи чок черге эгидип, анаа турумчудар программа кылдынган. Аңаа даянып, Моолдуң Хустайн-Нуруу, Тахийн-Тал, Джунгария ховуларынче эккелген болуп турар.

Черлик аъттарны арга-арыгның, ховунуң болгаш Пржевальскийниң аъттары деп үш хевир бөлүктерге чарар. Пржевальскийниң аъттарының узуну ийи метр чеде бээр. Деңзизи 300-350 кг.

Экспедицияның төлевилелин езугаар баштайгы баар черивис Ховд биле Говь-Алтай аймактың девискээрлеринге хамааржыр «Гоби Б» зона, өскээр чугаалаарга, Тахийн-Тал деп аттыг тускай камгалалдыг чер болган. Ховд хоорайдан үнгеш, орук ара бир хонгаш, адап-сураан черивиске дүъш ажа дүжүп турда четтивис. Ук камгалалдыг девискээрни харыылап турар, үжен хар ажа дүжүп турар, чугаакыры кончуг Ганбаатар деп аныяк дарга бисти уткуп хүлээп алды. Четкен черивисте даштыкы деткикчилерниң дузазы-биле туттунган он шаа өрээлдиг улуг бажың, ооң чанында аалчылар, туристер хүлээп алыр үш хире өгнү база ажылдакчыларның боттарының өглерин кожалаштыр тип каан болду. Материал-техниктиг баазазы элээн бедик деңнелде хандыртынганы каракка көскү. Ганбаатар дарганың чугаазы-биле, бодунуң удуртуп турар албан черинде ниитизи-биле 10 ажыг кижи ажылдап турар. Интернет, спутник харылзааларлыг, 4-5 хире УАЗ-469 автомашина-биле хандыртынган болуп турар. Акшаландырыышкынны, акша-шалыңын Моолдуң Бойдус камгалал яамызы болгаш немец деткикчилер хандырып турар. Бистиң чедип турар үевисте ында Германиядан келген, 80 ажыг харлыг бир кырган-ава чурттап турар болду. Ол бүгү назынында англи дыл башкылап чораан. Бо черге дөрт чыл улаштыр кээп турар. Бир кээрде, үш хире ай хуусаалыг кээр. Ында ажылдап турар моол ажылдакчыларга болгаш оларның ажы-төлүнге англи дыл башкылап бербишаан, арыг агаарлыг черге дыштанып алгаш, дедир чуртунче чана бээр. Ганбаатар даргадан эгелээш, кижи бүрүзү англи дылга хостуг чугаалажыр болду.

«Гоби Б» деп адаары ук девискээрниң ниити хемчээли 13.000 кв.км. Бо девискээрге Пржевальскийниң аъттарын эң баштай 1992 чылда Моолдуң Аңчылар ниитилели биле Германияның Кристиан Освальд фондузунуң (COS – Christian Oswald Stiftung) дузазы-биле киирип эккелген болган. Ол аъттарны Украинаның «Аскания-Нова» деп тускай камгалалдыг черден база Швейцария, Австралия, Австрия, Германияның зоопарктарындан дорт самолет-биле Моолче эккелген. Ол бүгү ажылдың чарыгдалдарын Германияның Кристиан Освальд фондузу, Австриядан В.Трензе, Швейцариядан Д.Стамм олар хүлээнип алганын чоргаарал-биле демдеглээн Хүндүлүг самбыраны ында азып каан чорду.

Ол-ла хүн Ганбаатар дарга биске орук баштап, тускай камгалалдыг девискээрде турар Пржевальскийниң аъттарынга чедирди. Баштайгы таварышканывыс аъттар – 4 хире бе, 2 богба, 1 аскыр болган. Ырактан дураннап, чыыра согар аппараттың дузазы-биле чурукка тырттырып алдывыс. Машинавысты ыракка тургузуп кааш, шимээн-дааш үндүрбейн, элээн чоокшулаар бодаан бис. Бир хире километр чоокшулап чорувуста, чыт алган-на боор, шупту хоя бергеш, талыйтыр халып ынай-ла болдулар. 13 муң калбак дөрбелчин км шөлдү кезиири болдунмас. Ол кезекте чоруур ужурлуг деп ажылдакчыларның даап бодаашкыны шын болган. Чаяан болуп, 3 хире өөр чылгыга таварыштывыс. Чоок кавының малчыннарның азырал малы кирбезин дээш, девискээрни долгандыр демир удазыннар-биле кажаалай тыртып каан. Азырал чылгы ол девискээрже кире бээрге, олар аразында эдержи бээриниң айыылы база бар. Ийи чыл бурунгаар таварылга болуп, чоок малчын аалдың каш чылгызы кире берген чүве иргин. Ооң түңнелинде олар аразында эдержип, азырал бе боозай бергеш, хайнак эр кулун төрүттүнген болган. Ол медээни төпче дарый дыңнадырыга, дораан тускай комиссия келгеш, ол кулунну Улан-Батор хоорайже алгаш барган. Ол кулуннуң салым-чолу оон ынай кандыг билдинмес.

Н.Н. Спасскаяның бодалы-биле, ук девискээр черлик аъттарны тударынга арай таарымча чок болуп турар. Одар-белчиири эвээш, девискээринде чаңгыс-даа хем чок. Ийи хире булак суу бар-даа болза, чамдыкта соглу бээриниң айыылы база бар. Агаар-бойдузу арай кадыг-дошкун болуп турар деп санап турар. Ол дугайын Пржевальский ажылында демдеглээн болуп турар. Ол кезек черниң байдалын карак-биле көргеш, эртемденниң бодалынга каттышпастың аргазы чок. 

Ийи чыл бурунгаар бүгү Моолду тавараан улуг чутка моол чон 10 хире сая малын чидирген болгай. Чут болур чылын бо девискээрге Пржевальскийниң аъттарының саны 200 баш чоокшулап турган. База ол хайлыг чут хөй кезиин алгаш барган. Бо хүнде дөрт аскыр өөр чылгы, ниити 56 аът арткан болуп турар.

Солун чүүл дээрге, аът бүрүзү тускай паспорттуг, тускай дугаарлыг, мырыңай хууда аттарлыг болуру солун. Даштыкыдан эккелген аъттар даштыкы аттыг, Моолга төрүттүнген аъттар моол аттарлыг болур. Ажылдакчыларның аразында чугаазын дыңнап турарга, мырыңай солун. Олар аъттарын неделя санында барып карактап көрүп, оларның баш санын, аажы-чаңын, шимчээшкин бүрүзүн тускай кыдыраашка демдеглеп турар. «Хөвсгөл бөгүн арай муңгаа кончуг чорду, ооң мурнундаагызын бодаарга, арай чалгаа апарып-тыр» дээш чугаалажы бээрге, билбес кижи болза, бир-ле кижини аажок чугаалажып тур деп бодаар. Ындыг эвес, таныжып чугаалажып кээривиске, Ганбаатар дарга боду Хөвсгөл аймак чурттуг, кырган-авазы тыва уктуг кижи болган. Бо ажылга чаа ажылдап чедип кээрге, эр кулун төрүттүнерге, бодунуң чуртунга тураскаадып, Хөвсгөл деп ат берген. Ол кулун ам улуг аскыр болган. Чугаа ол аскыр дугайында чоруп турар болган.

Ганбаатар даргадан Пржевальскийниң аъттарының дугайында сонуургаан айтырыгларывыска харыы алыр аргалыг болдувус. Ганбаатар боду бо-ла темага диссертация ажалын бижип турар болду. Ооң чугаазы-биле, моол дылда ол аъттарны «Тахь» деп адаар. 1992 чылда эккээрге, ажык делгем шөлге өөренмээни-биле, дөгере чаңгыс черге бөлдүнчүп алгаш туруп бээр болган. Чүге дээрге олар Европа чурттарында зоопарктың бичии   девискээрлеринге өөренип калган болган. Чылдар эрткен тудум олар хостуг чаңнаар апарган. Пржевальскийниң аъттарын азырал аъттарга деңнеп көөрге, бүгү-ле талазындан шыдамык болур. Кышкы үеде харлыг дүвүнү удур кылаштаар. Бир эвес кыжын хондур хадыыр болза, олар чаңгыс черге шимчевейн туруп шыдаарлар. Хондур хадаан харлыг дүвү дүгүнүң аразынче тырылгаш, мага-бодунуң изиинге дошталдыр доңуп-даа турарга, көңгүс тоовастар. Ийи чыл мурнунда болган улуг чутка ол девискээрге ийи метр ажыг хар чагганы-биле аъттарның хөй кезии одар-белчиир чок артканындан аштап хорагдаан болган. Чут соонда, өске кандыг-бир таварылгадан өлген аъттарны тускай тургустунган комиссия келгеш хынаар. Өлген аъттың ишти-хырнындан кезектей алгаш, тускай дериг-херексел таварыштыр шинчилеп көргеш, чылдагаанын тодарадыр. Бажын болгаш шынзылга документилерин Улан-Батор хоорайже чорудар.

Азырал аъттардан база бир ылгалыр чүүлү – кыжын боттары долгандыр туруп алгаш, кулуннарын долгандырыг тырыкы иштинче киирип алгаш, тыныжы-биле чылдып бээр. Чайгы үеде база ынчаар туруп алгаш, кудуруун тура дүшпейн чайып, ымыраа-сээкти чоокшулатпайн хойзуп шыдаптар. Ол аъттарның бажы улуг болганы-биле, мурнунга чеде бергеш, сыр удур көөрге, карактары шала уштуланчак болур. Ынчангаш соонда турар чүүлдү безин көрүп шыдаар. Кулаа узун болгаш дыка ыракта шимээн-даашты дыңнап шыдаар, олче кел чоруур айыылды карак, думчук, кулактың дузазы-биле эскерип шыдаар.   

Бир аскырга 3-4 бе онаажыр. Ол өөр чылгыны эң-не улуг аскыр баштаар. Аныяк аскырлар боттары чааскаан чоруур. Кажан улуг аскыры кырый бээрге, ам кээп сүрүүн баштаар. Аскырның эргези эң-не улуг болур. Ол өөр чылгызының каяа турумчуурун, каяа оъттаарын, кажан суг ижерин, кайы угже чоруурун дээш хамык айтырыгларын чүгле боду шиитпирлээр. Аң-биле бир дөмей, хөй кезиинде эртенги, кежээки одарларда оъттаар, хүндүс дыштанырлар. Кежээликтей бээрге, хонар черин аскыр шилиир. Кайнаар-даа көөрге көскү, өске дааш-шимээн дыңналгыр, кандыг-бир чытты белен чыттап болур хире дески черни шилип алгаш, анаа бөлдүнчүп алгаш, баштарын үскүлештиргеш, бут кырынга тура удуурлар. Ол долгандырыг иштинге кулуннарын кииргеш, чыттырып алыр. Аксыр оларны кадарып,  хондур долганып тура хонар. Кандыг-бир айыыл диргелип кээрге, дораан медээни бээр. Хенертен бөрү, ирбис чижектиг араатаннар кандыг-бир бүдүү халдаашкынны кылыр болза, долгандыр турар аъттар теверинге белен турарлар. Халдаашкын кылып чыда, оларның тевиинге таварышкан аң дириг артпас, ол хире куштүг теп шыдаар.

Чайын изиг элезинге үрде турарга, кулуннарның дуюглары быжар, дуюгзураар, мырыңай уштуна бээриниң айыылы тургустунап турар. Моолдуң девискээри кадыг агаар-бойдустуг болгаш, соок кыжын боос белер ара салыр таварылгалар хөй болуп турар. Ынчангаш чылда 3-4 хире кулун төрүттүнүп турар дээн чижектиг солун медээлерни Ганбаатар дарга үзүктел чок сес чыл ажылдаан үезиниң арга-дуржулгазынга даянып төөгүп берди.         

- Мындыг бир чугаа дыңнаан мен. Моолдар бо тахь дээр аъттың кажыын тып алгаш, чүгүрүк аъттың чүгенинге азы мунукчу оолдуң кайы-бир черинге баглап бээрге, ол аът албан эртип келир деп чугаа бар. Ол шын бе? – деп ылаптаарымга, «Моол чон ынчаар оштап чугаалажыр чүве, та кым билир ону!?» деп, шала сезиг алынган дег харыылап кагды. Орук ара ол аъттың оода бир кажыы таваржыр болза, ап алгаш, Тывада чылгычы өңнүктеримге чедирип бергеш, шенээр бодаан алыс күзелим бүтпейн барган.

Даартазында хүн Ганбаатар дарга бодунуң машиназы-биле орук баштап, ийи машина суржүп алгаш, Кыдаттың күрүне кызыгаарынга 5 хире километр чоокшулап, тускай камгагалдыг черлерниң географтыг туружу-биле танышпышаан, 1879-1880 чылдарда Н.М.Пржевалькийниң эрткен оруктарын эдерип, 2 хүн дургузунда халдып келдивис. Ол камгалалдыг девискээрге сүрүг-сүрүү-биле чээреннерге, куланнарга базым санында таваржып чордувус. Ховд аймакче дедир чанар оруувусче киир үдеттиргеш, келир чылын төрүттүнген кулуннарга бистиң аттарывысты бээр кылдыр баштактанчып, Ганбаатар дарга-биле байырлашпышаан, оруувусту уламчылап чоруптувус.      

Дараазында чедер черивис Ховд аймак-биле кызыгаарлажып турар Завхан аймактың чурту Хомын-Тал девискээри. Ол черде Моол биле Францияның каттышкан «Тахь» деп төлевилели-биле база Пржевальскийниң аъттарын тудуп турар. Ховд хоорайга келгеш, оон Хомын-Тал девискээринде ажылдап турар аныяк ажылдакчыга орук баштадып алгаш, хүнзедир чорааш, кежээликтей четтивис. Чеде бээривиске, бисти төлевилелдиң кол удуртукчузу Клавдия дээр француз херээжен кижи биле моол таладан Энхтуяа уткуп алдылар.            

Бо девискээрге Пржевальскийниң аъттарын эккеп салыр дээн саналды К. Фей  (Франция) киирген. Санал хамык деткикчилерниң деткимчезин алган соонда, ону боттандырары-биле 2004 чылда Францияның зоопарыгындан каш аътты эккелгеннер. Девискээрниң ниити шөлү 300 калбак дөрбелчин км. Бо хүнде ниитизи-биле бо девискээрде 35 баш аът бар болуп турар. Бо девискээрге Пржевальскийниң аъттарын өстүрер ажылды «Ролекс» дээр фирма хүлээнип алгаш, акшаландырыышкын айтырыын шиитпирлеп турар.   2011 чылда эргиде эккелген малдың кырынга немей 4 аътты Праганың зоопарыгындан эккелген. Оларны амгы үеде карантинниг шөлде тудуп турар. Карантинде турар аъттарның девискээринде шөйген демир сывырандактарда хүн батареязының-биле дузазы-биле ток кожуп каан болду. Девискээрден үнерин оралдажып келген аътты чожудар хире күш-шыдалдыг ток соп турар. Баштайында четкенивис Тахийн-Тал-биле деңнээрге, бо девискээрниң одар-белчиири-даа эки, девискээрниң ишти-биле хем агып чыдар. Моол таланың даргазы Энхтуяа бисти ол аъттарга чедирип, таныштырды. Чеде бээривиске, аъттар чоогунда бир-ле кижи шимчеш-даа дивес олуруп турар. Сонуургап айтырарывыска, хүннүң-не бир инспектор 4 шак дургузунда оларның шимчээшкинин хайгаарап, тускай демдеглел кылып турар болду. Кол удуртукчузы Клавдия ол девискээрге өскээртен келген улус чурукка тырттырары, бижидилге кылыры шуут хоруглуг деп баш удур сагындырып кааны-биле 2 хүн дургузунда «карак-биле» таныжып, чогуур чүүлдерни демдеглеп алдывыс. Бо девискээрниң аъттары чааш, кижини 10 хире метр чоокшуладып турар.       

Салган сорулга боттанган, чораан чорук чогааны-биле Тыва чуртунче ээп чаныптывыс. 10 хонук дургузунда үш аймактың девискээрин эргий чорааш, ниитизи-биле 3500 км орукту эрткен болдувус. Эрткен оруувус белен эвес болган. Машинаның дугуй ортузу хире элезиннерни, дажыг хем-сугларны сүстүрүп, харлыг тайгаларның тайгактыг оруктарынга тура дүшпейн ажып чораанывыс дээрге-ле, бистиң интситуттуң чолаачызы Леонид Далай-оолдуң хүлээнген ажылынга харыысалгалыын, башкарган техниказынга билдилиин көргүскенин онзалап демеглээри чугула.

Экспедицияның ажылының түңнели-биле, чыгдынган материалдарывыска даянып, ону ханы сайгарып өөренип тургаш, Россияның Оренбург девискээринге Пржевальскийниң аъттарын тудар дугайында төлевилел боттаны бээринге идегеливис улуг.

 

Б.Баярсайхан

 



 
По теме
ФГБОУ ВО «Тувинский государственной университет» приглашает 06  апреля 2024 г. учащихся и учителей школ, родителей, выпускников СПО на День открытых дверей по адресу: г. Кызыл, ул.
Институт профессиональной переподготовки и повышения квалификации кадров (ИППК) ТувГУ объявляет набор на курсы повышения квалификации для педагогических работников:
Сегодня в Национальном архиве республики Глава Тувы Владислав Ховалыг встретился с членами рабочей группы по подготовке государственного доклада,
Отделением Госавтоинспекции МО МВД России «Тандинский» совместно с учащимися 8 класса средней общеобразовательной школы с. Бай-Хаак проведена акция «Дорожный патруль безопасности».
Студенты и преподаватели ЕГФ приняли участие в III Республиканской экологической конференции «Актуальные проблемы экологии и природопользования» - ТувГУ 26 марта на базе Лицея №16 им. Героя Советского Союза Ч.Н. Хомушку прошла III Республиканская экологическая конференция «Актуальные проблемы экологии и природопользования Республики Тыва»,
ТувГУ
Заместитель прокурора Республики Тыва утвердила обвинительное заключение по уголовному делу в отношении двух местных жителей, которые обвиняются в убийстве 17-летнего подростка лица группой лиц (п.
Прокуратура Республики Тыва
В декабре 2022 года в дежурную часть полиции Барун-Хемчикского района обратилась 40-летняя жительница с. Барлык с заявлением о том, что 20 ноября 2022 году неизвестные похитили у нее 6 коров.
ОМВД Республики Тыва
Минздрав Тувы и Научный центр проблем здоровья семьи и репродукции человека г. Иркутск подписали соглашение о сотрудничестве - Министерство здравоохранения В рамках этого документа предусматривается организация оказания медицинской помощи, специализированной, в том числе высокотехнологичной, медицинской помощи детскому населению,
Министерство здравоохранения
Новости - Росздравнадзор Счетчик обращений граждан и организаций Поступило 43506 на рассмотрении 6541 решено 36965 ВРАЧ ВРАЧ Мониторинг безопасности лекарственных препаратов Контроль качества лекарственных средств Мониторинг ассортим
Росздравнадзор
“Дорогие друзья! Поздравляю Вас с Международным днем театра! Театр обогащает нашу жизнь новыми красками, дарит эмоции, заряжает жизненной силой, заставляет трепетать сердца и сопереживать.
Министерство культуры